دانشنامه سعدی

• 

  دانشنامه سعدی

تدوین دانشنامه تخصصی پیرامون شاعران و نویسندگان بزرگ جهان در دنیای غرب سال‌هاست که در جهت شناختن و شناساندن شخصیت، تاریخ و آثار شاعران و نویسندگان بزرگ در حال تدوین است و شاعران بزرگی چون شکسپیر، گوته، دانته، شیلر، هومر و... دارای دانشنامه‌ها و فرهنگ‌های گوناگونی با رویکردهای مختلف تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی، زبان‌شناسی، هنری، هرمنوتیک و تطبیقی هستند. تنها یک پژوهش مختصر در سایت‌های اینترنتی مربوط به این بزرگان ما را با فهرست منابع متعدد روبه‌رو می‌کند، اما در مورد شاعران بزرگ زبان فارسی اگر چه پژوهش‌های ارجمند تک‌نگاری، تطبیقی و نقادانه تدوین و چاپ و منتشر شده است، اما تاکنون هیچ یک از شاعران دارای دانشنامه مستقل به خود نیستند.
دانشنامه‌های تخصصی کتاب‌های مرجعی هستند که کلیه اطلاعات مورد نظر مربوط به یک موضوع را به خوانندگان ارایه و علاقه‌مندان را با کلیات مباحث مربوط به موضوع آشنا می‌کنند و متخصصان را به منابع اصلی تحقیق ره می‌نمایند. تدوین دانشنامه سعدی نیز از این دیدگاه می‌تواند گامی مؤثر در وادی سعدی‌پژوهی و سعدی‏شناسی باشد.

پیشینه و ضرورت تدوين دانشنامه سعدي
اگر چه تاکنون مقالات و کتاب‌های متعددی پیرامون زندگی و آثار سعدی، نگاشته شده و برخی مفاهیم موجود در کلیات آثار سعدی مورد بحث و بررسی پژوهشگران و سعدی‌شناسان قرار گرفته و موجب شناخت هر چه بیشتر این شاعر گرانسنگ زبان و ادبیات فارسی گردیده، اما تاکنون هیچ یک از تحقیقات موردی به صورت مجموعه‌ای مدون و جامع پیرامون زندگي و آثار سعدي در قالب «دانشنامه سعدی» نگنجیده است. براساس فرهنگ سعدی‌ پژوهی تأليف دكتر كاووس حسن‏لي از سال 1300 تا 1375 در مورد سعدي 576 مقاله و 100 عنوان كتاب (48 عنوان كليات، گلستان، بوستان، غزليات گزيده‏ها و 52 مورد كتاب پيرامون زندگي و آثار سعدي) منتشر شده است.
با رجوع به کارنامه تنک مایة سعدی پژوهی در ایران ضرورت پرداختن به سعدی و آثار او به نیکی هویدا می‌گردد: تعداد مقالات نگاشته شده موجود پیرامون سعدی از سال 1300 تاکنون از مرز 1000 مقاله در نمی‌گذرد و تعداد کتاب‌های منتشر شده نیز در همین فاصله زمانی بيش از 200 عنوان نيست. بنابراین تدوین دانشنامه تخصصی جهت ارایه کلیه اطلاعات مورد نظر پیرامون سعدی به شکل بنیادین، علاوه بر آشنایی علاقه‌مندان با کلیات مباحث مربوط به موضوع، متخصصان را به منابع اصلی تحقیق ره‌ می‌نماید.
براساس انتشار مراجع اصلی پیرامون سعدی، شاید بتوان با كمي تسامح سعد‌ی پژوهی را به 4 دوران به شرح زیر تقسیم‌بندی نمود:
1. دوره تکوین (1320-1300)
فراهم آمدن زمینه چاپ کتاب در ایران، توجه به آثار سعدی جهت انتشار در سطح جامعه و نهادهای مدنی مدرن از جمله مدارس، برگزاری جشن هفتصدمین سال تألیف بوستان و گلستان و انتشار مجموعه مقالات ارزشمند استادان طراز اول ادبیات‌ فارسی همچون: علامه‌قزوینی، عباس اقبال، ملک‌الشعراء بهار، علی‌اصغر حکمت، رضا زاده شفق، بدیع‌الزمان فروزانفر، رشید یاسمی به‌کوشش حبیب یغمایی در«سعدی‌نامه» و انتشار «گلستان» به تصحیح عبدالعظیم قریب و گلستان و بوستان به تصحیح محمد فروغی از ویژگی اصلی اين دوره است.
2. دوره تدوین (1350-1320)
در این دوره بیش از سی عنوان کتاب ویژه سعدی منتشر می‌شود که با توجه به تعداد عنوان کتاب‌های چاپی در آن دوران قابل توجه است.آثار این دوران نشان می‌دهد که علاوه بر رشد کمی تدوین کتاب‌های پیرامون سعدی از نظر کیفی نیز آثار ارزشمندي تألیف شده است که می‌توان از جمله انتشار کلیات سعدی به تصحیح محمدعلی فروغی اشاره نمود که از آن پس تاکنون مورد اقبال و مراجعه سعدی پژوهان قرار گرفته است و علیرغم وجود نسخه‌های پراکنده تصحیح شده، هم‏چنان این نسخه بیش از دیگر نسخه‌ها از اعتبار و اهمیت برخوردار است. به عبارتی دیگر پس از گذر قریب به هفتاد سال، نسخه‌ای از کلیات سعدی تصحیح نشده که مورد نظر اجماع سعدی‌ پژوهان ایران باشد و هم چنان مرجع همگان، نسخه تصحیح شده محمدعلی فروغی است.
هم‏چنين تصحیح «گلستان» به‌وسیله دکتر محمدجواد مشکور، ترجمه «شرح سودی برگلستان»، تصحیح «گلستان و بوستان» توسط رستم علی‌يف، «گلستان سعدی» با مقابله با نسخ خطی و ده نسخه چاپی نورالله ایران‌پرست، متن کامل دیوان شیخ اجل توسط مظاهرمصفا، «متنبی و سعدی»، نوشته دكتر حسين علي محفوظ در«قلمرو سعدی» تأليف علی دشتی، «مکتب سعدی» کشاورز صدر و... از جمله آثار اين دوران هستند.

3. دوره تصحیح (1370-1350)
اگر چه دوره دوم یکی از پربارترین دوران تصحیح آثار سعدی است، اما در دوره سوم شیوه‌های تصحیح قیاسی و تطبیقی آثار سعدی شکل علمی‌تری به خود گرفته و تعداد بيشتری را نيز در بر می‌گيرد که مهم‌ترین آن تصحیح و انتشار گلستان و بوستان دکتر غلامحسین یوسفی است.
هم‌چنین در این دوره «شرح بوستان» دکتر محمد خزائلی، «بوستان سعدی» تصحیح نورالله ایران‌پرست، «شرح و تصحیح مثلثات شیخ اجل سعدی» از محمدجواد واجد شیرازی، «بوستان سعدی» به تصحیح محمدعلی ناصح و به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، «غزلیات سعدی» تصحیح حبیب یغمایی، «گزیده و شرح قصاید سعدی» از دکتر جعفر شعار، «گزیده غزلیات سعدی» با شرح و توضیح دکتر حسن انوری و ... منتشر می‌شود.
علاوه بر این در این دوره کتاب‌های ارزشمند «مقالاتی درباره زندگی و شعر سعدی» به کوشش دکتر منصور رستگار فسایی، «تحقیق درباره سعدی» از هانری ماسه با ترجمه دکتر غلامحسین يوسفي، «شناختی تازه از سعدی» از دکتر جعفر موید شیرازی و ... نیز منتشر شده است.
4. دوره تکامل ( از سال 1370 تا کنون)
این دوران نیز به جهت وجود تحولاتی در مقوله سعدی پژوهی در خور اهمیت است. ایجاد مرکز سعدی‌شناسی در شیراز، انتشارات سالانه مقالات سعدی پژوهی از سال 1377 تاکنون، برگزاری سالانه کنگره‌های یادروز سعدی از سال 1377 تاکنون، تدوين وانتشار نخستین فرهنگ‌ها پیرامون سعدی همچون: «فرهنگ سعدی‌ پژوهی» اثر دکتر کاووس حسن‌لی در سال 1376، «فرهنگ واژه نمای غزلیات سعدی» اثر مهین‌دخت صدیقیان در سال 1378، «فرهنگ موضوعی غزل‌های سعدی» اثر مهشید مشیری در سال 1379، «فرهنگ بسامدی اوزان و بحور غزل‌های سعدی و حافظ» اثر مهشید مشیری در سال 1380 از جمله تحولات این دوره می‌باشد که شاید بتوان آن را دوران پیدایش فرهنگ نویسی سعدی نام نهاد. «دانشنامه سعدی» نیز در صورت تدوین در قالبی علمی و خلاقانه شاید بتواند تکميل کننده اين روند باشد.
علاوه بر آن‌چه گفته آمد، در اين دوران کتاب‌های ارزشمندی چون: «از سعدی تا آراگون» دکتر جواد حديدی، «سعدی» دکتر ضياء موحد، «تکوين غزل و نقش سعدی» از دکتر محمود عباديان، «سلسله موی دوست»، «سعدی آتش زبان»، «ورق درخت طوبی» از دکتر حسن‌لی، «هشت دفتر سعدی‏شناسی» و «عاشقانه‌های سعدی» و... نيز منتشر گرديد.
***
بر اين اساس، با توجه به ضرورت پرداختن به دانشنامه سعدی، پس از اظهار نظر محققان‏‏‏، پژوهشگران و سعدي‏شناسان پيرامون «دانشنامه سعدي» فهرست مدخل‏هاي دانشنامه از سوی مرکز سعدی‌شناسی تدوين شده و با همكاري و همياري پژوهشگران و سعدي‏شناسان ايران و جهان، مقالات آن تدوين و منتشر خواهد شد.
***
در نگارش مقالات ، رعایت نکات شیوه‌نامه دانشنامه سعدی ما را در یکدست سازی مقالات یاری خواهد رساند. لازم به ذکر است که در این شیوه‌نامه کوشیده‌ایم تا با استفاده از شیوه‌نامه‌های « دانشنامه جهان اسلام» و «دایر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی» در همگون سازی و روزآمد ساختن شیوه تدوین مقالات ، گام برداریم.
ساختار مقاله در دانشنامه سعدی
1. مدخل
• مدخل های دانشنامه سعدی از نظر صوری به چهار نوع : اصلی، فرعی، ارجاعی و مشروط تقسيم می‌شوند:
* مدخل های اصلی آنهايی هستند که ذيل آنها مقاله می‌آيد.
* مدخل‌های فرعی آنهايی هستند که قسمتی از يک مقاله را به خود اختصاص می‌دهند.
* مدخل‌های ارجاعی آنهايی هستند که فقط ذکر شده و به مدخلی ديگر ارجاع می‌شوند.
* مدخل‌های مشروط آنهايی هستند که از نظر کلی قابل قبول هستند، اما احتمال می‌رود که درباره آنها نتوان مطلب کافی به دست آورد.
• هر مدخل ارجاعي به يكي از مدخل‌هاي اصلي رجوع داده مي‌شود و ذيل آن مطلبي دربارة همان مدخل نمي‌آيد.
• مدخل‌هاي ارجاعي به دلایل متعدّدی می‌توانند به مدخل‌های اصلی ارجاع پیدا کنند، دلایلی چون: غيراشهر به اشهر، لقب به اسم، اثر به اثر آفرين يا موضوع اثر، ضبطي به ضبط ديگر، اخصّ به اعمّ يا جزء به كلّ يا زير مجموعه به مجموعه، ، كنيه به لقب يا اسم و نظاير آنها:
* خلد ← بهشت
* تتر← تاتار
* چاه کنعان ← یوسف
* خواجه رسل ← رسول اکرم (ص)
• وجه مستقيمِ عبارتِ بعضي از مدخل‌ها به صدر و ذيل اين است كه عنوان‌هايي چون دريا، درياچه، بقعه. مسجد و مانند اين‌ها گاهي به صورت جزيي از اجزاي اسم عَلَم درمي‌آيند؛ مانند درياي خزر، جزیره کیش، مسجد جامع کاشغر. براي آساني مراجعه بهتر است به ترتيبِ جزء اخصّ ـ جزء اعم مرتّب شوند، به اين صورت:
* خَزَر، دريايِ
* کیش، جزیره
* جامع کاشغر ، مسجد
• همواره عنوان اشهر است كه عبارت مدخل اصلي را مي‌سازد.
• عناوين و القاب، مثل آقا، اتابک، امیر، بابا، سلطان، امير، شاهزاده، ملّا، ميرزا، در «ذيل» مدخل مي‌آيند مگر آن‌كه براي صاحب آنها عَلَم و جزيي از عنوان اشهر شد باشند:
* مظفرالدین سلجوق شاه، اتابک
* انکیانو، امیر
* ترکان خاتون ، ملکه
• «الـ» در آغاز عنوان مدخل در ترتيب الفبايي به حساب نمي‌آيد:
* السعید فخرالدین المنجم («سعید» حساب مي‌شود).
• در ترتيب الفبايي مدخل «آ» (الف با مدّ) پيش از «ا» (الف بدون مدّ) مي‌آيد:
* آيينه
* اِبراهيم

2. ملحقات
ملحقات مدخل يا براي توضيح و تخصيص مدخل به كار مي‌روند يا دربارة آن اطلاعاتي از نوع فقه‌اللغه‌اي می‌آید كه جزء تعريف و شرح مدخل نيستند، مانند تعلّق زباني، معني لغوي، وجه تسميه، ريشه، نام پيشين، نام كنوني، ضبط پيشين، ضبط كنوني، ضبط در زبان‌هاي ديگر، املاي ديگر، ، انتساب لفظ و اصطلاح به رشته‌اي از علوم و فنون و معارف، نام علمي يا اصطلاحيِ ديگر، معرّب...، ضبط فرنگي، تعلّق مكاني و نظاير آنها:
* پرگار (ابزار)
* تواب (اسماء و صفات خداوند)
* پیاده (اصطلاح بازی شطرنج)
* زوبین (ابزار)
* رشته (نوعی بیماری)
* عربر( درختی از نوع سرو)

3. معرف
معرف مدخل، عبارتي است كه مدلول مدخل را به اجماع مي‌شناساند و تا حد امکان در آن فعل به كار نمي‌رود:
* ابراهیم ادهم، از اعيان زادگان بلخ ، عارف قرن دوم.
* ابش خاتون، آخرین فرد از اتابكان فارس، دختر اتابك سعد بن ابوبكر، قرن هفتم.

4. بدنه
بدنة مقاله بخش اصلي و حاوي اطلاعات اساسي دربارة‌ مدخل است. بدنه گاهي داراي چند قسمت با عنوان‌هاي فرعي است. مطالب بدنه ذيل عنوان اصلي و عنوان‌هاي فرعي درج مي‌شود.

5. ارجاعات، نشاني‌ها
• ارجاعات در دانشنامه چند نوع است که با نشانه ← به مفهوم« برای توضیح بیشتر بنگرید به» به شرح زیر آورده می‌شود :
الف. ارجاع مدخل ارجاعي به مدخل اصلي.
* بطحا ← مكه
ب. عنوان‌هايي كه ضمن مقاله مي‌آيند و خود در دانشنامه مدخل دارند، ارجاع به آنها، اگر ضروري يا مفيد تشخيص داده شود، با افزودن نشانة ستاره (*) بر روي آنها انجام مي‌گيرد.
ج. ارجاع براي كسب اطّلاع يا اطّلاع بيشتر دربارة عنواني يا ارجاع به مأخذ يا مأخذي ديگر:
ارجاع به کتاب:
(← موحد،1373: 71)
ارجاع به مدخل:
(← حجاج یوسف)
ارجاع به مجموعه:
(←سعدی شناسی، 1385: 150)
ارجاعات پايان مقاله:
(← سعدی*، زندگی‌نامه)
ارجاع به تصوير،‌ نمودار، جدول، نقشه:
مقبرة ابش خاتون (← تصوير 3)
• نشاني‌ها در متن مقاله مي‌آيد و چند نوع است:
الف. نشاني نقل مطلب از مأخذ، خواه به عبارت باشد، خواه به مضمون و خواه به اشاره. در اين موارد عنوان صاحب قول، آن‌چنان كه ذيل منابع آمده است و نشاني دقيق اثر او، بدون ذكر عنوان و ذكر مشخصات كتابشناسي اثر، ياد مي‌شود. اگر نام صاحب اثر هنگام نقل قول او در عبارت متن آمده باشد، فقط نشاني دقيق قول در اثر ذكر مي‌شود :
* گونه‌های غزل سعدی به سه گونۀ کلی تقسیم می‌شود: (حمیدیان،1383 : 100).
* ضیاء موحد در کتاب سعدی این تقسیم‌بندی را در فصل پنجم کتاب خود به گونه‌های: 1.غزلیات عاشقانه 2. غزلیات عارفانه 3. غزلیات پندآموز تقسیم نموده (ص 102).
ب. دربارة‌ آثار بسيار مشهور يا دواوين، مانند شاهنامه، گلستان، بوستان، به جاي نام صاحب اثر خود اثر ذكر مي‌شود.
ج. در نشاني آية قرآني، نام سوره و شمارة آيه و در نشاني منقول از عَهْدَيْن، نام سِفر / صحيفه / كتاب / انجيل و شماره‌هاي باب و آيه ذكر مي‌شود:
* و جاهدوا في الله حق جهاده (حج: 78).
* خوشا به حال مسكينان در روح زيرا ملكوت آسمان از آن ايشان است (انجيل متي، 5: 3).
د. نشاني نمودار و جدول و نقشه و تصويري را كه در متن مقاله به آنها ارجاع داده شده، شمارة آنها مشخص مي‌سازد:
مدخل آرامگاه سعدی (تصوير 3).

6. علائم اختصاري‌
علائم اختصاري‌ در دانشنامه سعدی به شرح زيرند:
ص: صفحه، صفحات
س: سطر
ش: شماره، شمسي
ج: جلد
حكـ: حكومت
حـ: حدود
ق م: قبل از ميلاد
قس: قياس كنيد با
همان‌جا: مأخذ پيشين (همان مؤلف، همان اثر، همان جلد، همان صفحه)
همو: مؤلف (در صورتي كه به چند كتاب يك مؤلف ارجاع داده شود، سال انتشار افزوده مي‌شود.)
همان: همان اثر و همان مؤلف در ارجاع مكرر به اثري كه نشاني آن بلافاصله در بالا داده شده است.
گ: گزارش
← : بنگرید به
* : مدخل اصلی موجود در دانشنامه

7. پانوشت
مواد زير در پانوشت مي‌آيد:
الف. ضبط لاتيني اعلام خارجي غير مشهور؛
ب. معادل خارجي اصطلاحات و مفاهيم، در صورت لزوم .
ج. ضبط لاتيني كلمة خارجي غيررايجي كه با تلفظ اصل يا نزديك به اصل به وام گرفته شده باشد.
د. عنوان اصلي آثاري كه در متنْ ترجمة نام‌هاي آنها به فارسي آمده است.

8. امضا
• امضا مقاله بر اساس اين‌كه مقاله ترجمه، تأليف، تلخيص و صاحب مقاله يك يا چند نفر باشد، فرق مي‌كند. شيوة تنظيم آن به اين شرح است:
الف. در مقالات تالیفی، نام مؤلف در پایان مقاله تالیفی و پس از منابع می‌آید.
ب. در مقاله ترجمه‌ای، ابتدا نام مؤلف و سپس نام مترجم و منبع ترجمه، در پایان مقاله و پس از منابع می‌آید.
ج. در مقاله تلخیصی، ابتدا نام مؤلف و سپس نام تخلص کننده و منبع اثر، در پایان مقاله و پس از منابع می‌آید.
• جنبه‌هاي مختلف شرح مدخل در بدنه ممكن است ذيل عنوان‌هاي فرعي درج شود. مثلاً در زندگينامه‌ها، با توجه به حجم مقاله، مي‌توان سوانح زندگي، آثار، دستياران، شاگردان، زندگي علمي و زندگي سياسي را ذيل عنوان‌هاي فرعي آورد که در این صورت نام هر مولف در پایان بخش مورد نظر ذکر می‌شود.

9. كتابشناسي
• منابع بعد از بدنة‌ مقاله در دو بخش جداگانه مي‌آيد: ابتدا منابع به خط فارسي / عربي و سپس منابع به خط لاتين.
• مشخصات كتابشناسي همة مآخذي كه در متن از آنها استفاده شده فقط بايد ذيل منابع بيايد.
• انواع مآخذي كه در مقاله‌هاي دانشنامه از آنها استفاده مي‌شود عبارت‌اند از: كتاب (نسخة چاپي، نسخة خطي)، مجله و روزنامه يا هر نشرية ادواري، گزارش و نشرية سازمان‌ها، اسناد و مدارك آرشيوها.
• نام صاحب اثر، اعم از شخص يا سازمان، و نشاني مطلبِ منقول يا مورد استفاده، در هر مورد، در همان متن مقاله، درون پرانتز و به شرح زیر درج مي‌شود:
* (اعتماد السلطنه،1380: 3/181)
* (اصفهاني، گ 1079)
* (مركز آمار ايران، 1375: 114)
• هرگاه دو يا چند اثر از يك مؤلف در منابع درج شده باشد، نشاني با سال چاپ هر يك از آنها مشخص مي‌شود.
• در مورد كتاب‌هايي كه مؤلف مشخصي ندارند و عده‌اي يا گروه خاصي آن را تأليف كرده‌اند به جاي گروه مؤلفان، نام اثر به كار مي‌رود.
• اگر نام صاحب اثر ضمن مطلب آمده باشد در نشاني تكرار نمي‌شود:
* موحد در شرح حال سعدی... (1373: 79) و جعفر موید پیرامون این بیت از بوستان... ( 1368: 25) آورده است...
• مشخصات كامل كتابشناسي اثر ذيل «منابع» به ترتیب زیر مي‌آيد:
ارجاع به كتاب:
نام خانوادگي، نام (سال انتشار داخل پرانتز) نام كتاب، نام مترجم يا مصحح، شهر محل نشر: ناشر، نوبت چاپ.
* موحد، ضیاء (1373) سعدی، تهران: طرح نو، چاپ اول.
ارجاع به مجله:
نام خانوادگي، نام نويسنده (سال انتشار داخل پرانتز)، «عنوان مقاله داخل گيومه»، نام نشريه، دوره / سال، جلد، شماره صفحات (از ص تا ص).
* دستغیب، عبدالعلی (1341) «مشکل عشق از نظر سعدی و حافظ»، پیام نوین، سال چهارم، شماره 10،(124 تا 129).‌
ارجاع به مجموعه مقالات:
نام خانوادگي، نام نويسنده، (سال انتشار داخل پرانتز)، «عنوان مقاله داخل گيومه»، نام گردآورنده يا ويراستار، نام مجموعه مقالات، محل نشر، نام ناشر، شماره صفحات (ص تا ص).
* نحوی، اکبر (1385) «آوازه سعدی در قرن هفتم»، كوروش كمالي‌سروستاني، سعدی‌شناسی: دفتر نهم، شیراز: مرکز سعدی شناسی، (44 تا 62).
ارجاع به سايت‌هاي اينترنتي:
نام خانوادگي، نام نويسنده (آخرين تاريخ و زمان)، «عنوان موضوع داخل گيومه» نام و نشاني سایت اينترنتي به صورت ايتاليك.